Γνωρίζοντας ότι πολιούχος της Νικήτης είναι ο Άγιος Νικήτας, θα ήταν εύλογο να συμπεράνουμε ότι το όνομα προήλθε από παραφθορά του ονόματος του Αγίου. Όμως αυτή η εκδοχή δεν ευσταθεί.
Η ονομασία Νικήτη προέρχεται από τη “γῆ τοῦ Νεακίτου” , μετόχι της Μονής Ξενοφώντος ήδη από το 1300, που τοποθετείται στην περιοχή της σημερινής Ψαλίδας, λίγο πριν τη διασταύρωση προς Μαρμαρά. Στα 1089 είναι γνωστή η Μονή του Νεακίτου στο Άγιον Όρος, που συνόρευε με τη Μονή Κωνσταμονίτου. Η Μονή του Νεακίτου κάποια στιγμή πριν το 1300 παρήκμασε και μόνο το όνομά της επιβίωσε.
Η παλαιότερη πηγή όπου αναφέρεται το όνομα Νικήτη είναι ένα τουρκικό έγγραφο της 25ης Απριλίου 1705 όπου αναφέρεται ότι «…οί ραγιάδες των χωρίων Νικήτης, ‘Αγ. Νικολάου καί Σταυρού καί οί ραγιάδες τού δήμου Μαντεμοχωρίων έζήτησαν, όπως έκδιδομένου ύψηλοΰ φιρμανίου, παραχωρηθή αύτοΐς ή έκμετάλλευσις του μεταλλείου…».
Ακόμη παλαιότερος είναι ο βακουφναμές (αφιερωτήριο) που αναφέρεται στην κτηματική περιουσία της Μονής Εσφιγμένου, ο οποίος το 1569 αναφέρει «…εν τω χωρίω Νικήτα εις τήν έπαρχίαν Σιδηροκαυσίων μίαν οικίαν γνωστών συνόρων…»
Ο Ιωακείμ Παπάγγελος στο περί Νικήτης αναφέρει: « Απὸ γραπτὲς μαρτυρίες παρακολουθούμε την εξέλιξη του ονόματος του χωριού: Νεακίτου à Νεκίτου à Νικίτου à Νικίτ᾿ à Νικίτι à Νικήτη.»
Το 1867, στην θέση του πύργου του Νεακίτου, κτίσθηκε ο νέος ενοριακής ναός, αφιερωμένος στον μεγαλομάρτυρα Άγιο Νικήτα, προφανώς επειδή θεωρήθηκε ότι το όνομα του χωριού προέρχεται από το όνομα του.
Πριν από την ανοικοδόμηση του ναού του Αγίου Νικήτα, ο λαός της Νικήτης εκκλησιαζόταν σε μια πολύ παλαιά αλλά μικρή εκκλησία, η οποία δεν χωρούσε τους εκκλησιαζόμενους, ειδικά κατά τη διάρκεια του χειμώνα. Οι κατά καιρούς Μητροπολίτες Κασσανδρείας προσπαθούσαν να τους πείσουν να προχωρήσουν στην ανέγερση μεγαλύτερου ναού αλλά δεν ομονοούσαν ώσπου ο Μητροπολίτης Χρύσανθος κατάφερε να τους κάνει να πιστέψουν στην ανάγκη και να εγκρίνουν το έργο. Ενώ λοιπόν είχαν ετοιμαστεί τα υλικά και είχε βρεθεί και ο αρχιτέκτονας, οι κάτοικοι χωρίστηκαν και πάλι σε δύο ομάδες φιλονικώντας για την τοποθεσία της ανέγερσης. Στο τέλος επικράτησε η ομάδα που υποστήριζε τη σημερινή θέση. Στο χώρο αυτό δεν υπήρχε προηγουμένως εκκλησία, ναΐδρια ή εξωκλήσι. Υπήρχε πύργος (ο πύργος του Νεακίτου), ο οποίος κάηκε, και οι Τούρκοι ένοικοι του εγκαταστάθηκαν, μετά την καταστροφή του, κοντά στο σπίτι του Καραγκούνη.
Το Μάρτιο του 1867, έγινε ο αγιασμός στα θεμέλια του ναού του Αγίου Νικήτα. Στην τελετή, παραβρέθηκε και ο προηγούμενος της Μονής Ξηροποτάμου με τρεις άλλους μοναχούς. Κατά την ανοικοδόμηση, σε όλα επιστατούσε ο Μητροπολίτης Χρύσανθος. Για την ανέγερση του ναού βοήθησαν και όλοι οι κάτοικοι της Χαλκιδικής. Σύμφωνα με τις παραδόσεις του χωριού, τα χρήματα για την οικοδόμηση του νέου ναού βρέθηκαν από την ενοικίαση του «κισλά», του βοσκότοπου της Νικήτης για πέντε χρόνια στους Σουλτογιανναίους, μία μεγάλη οικογένεια τσελιγκάδων, που ξεχειμώνιαζαν εις τα «ήμερα βουνά» όπως λέγονταν τότε, στα Χάσικα χωριά.
Ο Νικόλαος Χρυσανθίδης γράφει για τη Νικήτη και την ανέγερση του ναού: «Το χωρίον τούτο απέχον ημίσειαν ώραν της θαλάσσης κείται εγχωσμένον εις σχισμάδα τινά του όρους Κύλλης σύγκειται δε εξ εκατόν ενενήκοντα πέντε περίπου οικιών, υπάρχει δε και Σχολείον Αλληλοδιδακτικόν. Η εν τω χωρίω τούτω ιερά Εκκλησία του αγίου μάρτυρος Νικήτα ανηγέρθη τω 1867 έτει, τη αξιεπαίνω προτροπή τε και συνδρομή του πρώην Μητροπολίτου Κασσανδρείας Κυρίου Χρυσάνθου, συνδραμόντων και πάντων των κατοίκων της Χαλκιδικής χερσονήσου.»
Ο Χρυσανθίδης προσθέτει ακόμη ότι «στην περιοχή της Νικήτης έρχονταν τα ποίμνια των λεγόμενων Βλάχων, των μεν εκ Βοδενών (Έδεσσα), των δε εκ Στρωμνίτσης και άλλων εκ Κεστεντηλίου, μεταβαινόντων κατά Σεπτέμβριον εις τας πεδιάδας της Χαλκιδικής, κισλάδας καλουμένας …Το δε αντίτιμον της νομής και της πεδιάδος του χωρίου τούτου ουκ ολίγον συνετέλεσε τότε κατά την οικοδομήν του άνω ρηθέντος ναού του χωρίου Νικήτης, παρά Βασιλείου τινος εκ Κεστεντηλίου πληρωθέν δια πέντε έτη.»
Από τότε, δεκάδες άνθρωποι έρχονταν να προσκυνήσουν τον Άγιο Νικήτα. Θαυματουργός ο Άγιος, έκανε τυφλούς να βρουν το φως τους, θεράπευσε αρρώστους, ανακούφισε πονεμένους, γιάτρεψε παράλυτους. Έρχονταν πιστοί από όλη την Ελλάδα ζητώντας σ’ αυτόν καταφύγιο και ανακούφιση. Στη διάρκεια του εμφυλίου πυρκαγιά έκαψε το εσωτερικό του οικοδομήματος. Σώθηκε ως εκ θαύματος μόνο μία εικόνα του Αγίου Νικήτα. Ωστόσο σε λίγο χρόνο (1948–1950), οι Νικητιανοί επισκεύασαν την οικοδομή προσδίδοντάς της την παλαιά της λαμπρότητα. Οι εικόνες στο τέμπλο του ναού φιλοτεχνήθηκαν από το γνωστό ζωγράφο και αγιογράφο Γιώργο Παραλή.
Ο ναός του Αγίου Νικήτα από την ανέγερση του και μετά, βρισκόταν στο επίκεντρο της κοινωνικής ζωής του χωριού. Το μέγεθος και η μεγαλοπρέπεια του ναού αντανακλούσαν την οικονομική και πληθυσμιακή άνθιση του. Όλες σχεδόν οι κοινωνικές εκδηλώσεις λάμβαναν χώρα στο ναό καθώς η κοινωνική και η θρησκευτική ζωή είναι άρρηκτα συνδεδεμένες στην ελληνική κοινωνία ακόμη και στις μέρες μας.
Το αποκορύφωμα των εκδηλώσεων αυτών ήταν το πανηγύρι του Αγίου Νικήτα η μνήμη του οποίου τιμάται από την Εκκλησία στις 15 Σεπτεμβρίου κάθε χρόνου.
Πηγές: Νικόλαος Β. Χρυσανθίδης, Αυτοσχέδιος περιγραφή της Χαλκιδικής Χερσονήσου μετ΄ αρχαιολογικών σημειώσεων και ιστορικών συμβάντων, Ιωακείμ Αθ. Παπάγγελος, Περί τῆς Νικήτης, Ολίγα, Παπάγγελος, Ἰωακ., Συμβολή εἰς τήν ἐτυμηγορίαν τοῦ ὀνόματος τοῦ χωρίου Νικήτη τῆς Χαλκιδικῆς
Γράφει η Ελένη Πασχαλάκη
