Επάνω στον κεντρικό οδικό άξονα που ενώνει την Αρναία με την Ιερισσό 9 χλμ πριν την Ιερισσό βρίσκεται το Γομάτι, στα βόρεια του Σιγγιτικού Κόλπου και στις υπώρειες του όρους Αθούλη.
Το Γομάτι είναι ένα όμορφο κατάφυτο χωριό που και ένα πέρασμα από τα γραφικά σοκάκια του χαρίζει στον επισκέπτη με απτές εικόνες το νόημα αυτού που ονοματίζουμε η Χαλκιδική της φιλοξενίας… η Χαλκιδική της ανθρωπιάς… η Χαλκιδική της καρδιάς μας…
Από το Γομάτι μπορεί να ξεκινήσει κανείς και πολύ εύκολα να προσεγγίσει υπέροχες παραλίες όπως το Δεβελίκι, το Καστρί, τον Πύργο, τη Χιλιαδού, αλλά και πολλές κρυφές κοντά στο ακρωτήριο Αρκούδα, όπως το Πεταλίδι.
Το χωριό μεταφέρθηκε σε αυτό το σημείο μετά το 1932. Το παλαιό Γομάτι ή «χώρα του Γόματου», ερείπια του οποίου διασώζονται ως τις μέρες μας, βρίσκεται σε απόσταση 4 χλμ. από τον σημερινό οικισμό, σε μια πλαγιά του υψώματος Παϊβούνι που είναι μέρος του ορεινού συγκροτήματος του Κάκαβου και το προστάτευαν τρεις πύργοι του Ορφανού, του Κουνούπη και της Δεβελικίας .
Το Παλιό Γομάτι καταστράφηκε από σεισμό το 1932 και οι κάτοικοι μεταφέρθηκαν στο μέρος που είναι σήμερα.
Το περίεργο είναι ότι από το παλιό χωριό, από μακριά δεν φαίνεται κανένα ίχνος, λόγω της πυκνής βλάστησης, εκτός από τον πύργο του Γοματιου, που κι αυτός δεν είναι ορατός από το δρόμο.
Σ’ αυτή την περιοχή, σύμφωνα με την αρχαιολόγο Ιουλία Βοκοτοπούλου, τοποθετείται η αρχαία πόλη Ασσηρα των Χαλκιδέων.
Σύμφωνα με γραπτές πηγές, έως τον 9ο αιώνα το Γομάτι, ή «χώρα του Γομάτου» αποτελούσε μέρος του Αγίου Όρους και ήταν η «Καθέδρα των Γερόντων» του Αγίου Ορους, με τη μονή της Παναγίας του Γομάτου. Μεγάλο τμήμα του ανήκε στα μοναστήρια Μεγίστης Λαύρας, Ιβήρων, Διονυσίου και Ξηροποτάμου.
Σύμφωνα με μια εκδοχή, το παλιό χωριό ιδρύθηκε από τον Βυζαντινό στρατηγό Γόρματο ή Γόματο που αρχικά κατείχε ένα τιμάριο στη Λήμνο με έδρα το χωριό Γομάτου. Λόγω των πειρατικών επιδρομών οι κάτοικοι εκείνης της περιοχής αναγκάστηκαν να αναζητήσουν καταφύγιο αλλού, και κάποιοι από αυτούς επέλεξαν αυτό το μέρος στη βόρεια Χαλκιδική που λόγω της ορεινής μορφολογίας, πρόσφερε μεγαλύτερη ασφάλεια, σε μία δασώδη και δυσπρόσιτη, αλλά ασφαλή από τους πειρατές, περιοχή στην πλαγιά του Κάκαβου και έκτισαν το Γομάτι.
Μια άλλη δεύτερη εκδοχή λέει ότι πρώτος οικιστής του χωριού ήταν ο Γόρματος ένας επιστάτης του μετοχίου και ήταν αυτός που εξ ανάγκης έκτισε τα πρώτα σπίτια του οικισμού στην συγκεκριμένη περιοχή και έδωσε το όνομα του στον τόπο .
Σήμερα είναι γενικά αποδεκτό ότι το Γομάτου, το Παλιο Γομάτι, είναι οι οικισμός που αναπτύχθηκε στο μετόχι Καμένων. Πιθανολογείται ότι ο αρχικός πυρήνας ήταν το μοναστηριακό συγκρότημα της Μονής Θεοτόκου Γομάτου και το χωριό συνυπήρχε με τη μονή πριν από το 942.
Σύμφωνα με έγγραφα του Πρωτάτου του Αγίου Όρους στο «Κλάσμα Καμένων» βρισκόταν η «Καθέδρα των Γερόντων» (που δεν γνωρίζουμε τι ήταν ακριβώς) η οποία ανήκε στη Μονή Κολοβού μέχρι το 942 μ.Χ. αλλά εκτός των συνόρων του Αγίου Όρους. Γενικά, στην Αγιορείτικη ορολογία «Καθέδρα» ήταν ένα συγκρότημα που αποτελούνταν κυρίως από έναν πύργο έναν μικρό ναό, εργαστήρια, καλύβια και αποθήκες, τα οποία χρησιμοποιούσαν οι «μετοχιάριοι» που διαχειρίζονταν την αγροτική παραγωγή των μετοχίων.
Το Κλάσμα Καμένων αναφέρεται και σε μεταγενέστερα έγγραφα του Πρωτάτου που αφορούσαν τη διευθέτηση διενέξεων σε σχέση με τα όρια ιδιοκτησίας μεταξύ των μονών Μεγίστης Λαύρας, Ιβήρων και Ξηροποτάμου. Μετά το 1300, η ονομασία «Κάμενα» δεν αναφέρεται πλέον, ενώ εμφανίζεται η ονομασία «Γομάτου».
Στα ύστερα βυζαντινά χρόνια το χωριό Γομάτου ήταν ένα από τα μεγαλύτερα του Θέματος της Θεσσαλονίκης, σύμφωνα με τη μελέτη της καθηγήτριας του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, κ.Αγγελικής Λαϊου. Το 1400 μ.Χ η μονή Γομάτου έγινε μετόχι της Μεγίστης Λαύρας. Σήμερα διασώζονται μόνο τα ερείπια του πύργου του Ορφανού.
Ο πύργος του Ορφανού πιθανότατα κατασκευάστηκε εκείνη την περίοδο ή λίγο πριν, δηλαδή περί τον 14ο αιώνα, όπως η πλειοψηφία των 70 και πλέον πύργων που υπήρχαν στη Χαλκιδική για την προστασία των μετοχίων των μονών του Αγίου Όρους.
Ο Πύργος Ορφανού λοιπόν ήταν μοναστηριακός πύργος των υστεροβυζαντινών χρόνων που προστάτευε το μετόχι και αργότερα τον οικισμό.
Ο πύργος σήμερα βρίσκεται σε ερειπιώδη κατάσταση και πιθανότατα, η κύρια αιτία για τη σημερινή του κατάσταση είναι ο σεισμός του 1932.
Στην αρχική του μορφή πρέπει να ήταν τριώροφος και να έφτανε τα 10 μέτρα. Στο μέσο της δυτικής πλευράς, που είναι η καλύτερα διατηρημένη σχετικά, διακρίνεται άνοιγμα πλάτους 1.5 μέτρων που προφανώς ήταν η είσοδος του πύργου. Σε αυτούς τους πύργους η είσοδος ήταν 5-6 μέτρα από το έδαφος για λόγους ασφαλείας και η πρόσβαση γινόταν με κινητή σκάλα. Πριν την καταστροφή, ο πύργος θα έμοιαζε πολύ με τον πύργο της Σάνης .
Υπάρχει η πληροφορία ότι μέσα στον πύργο κτίστηκε ο ναός του Αγίου Αθανασίου του Αθωνίτη. Πάντως η ύπαρξή του εντός του πύργου δεν είναι εμφανής. Εκτός αν πρόκειται για ερείπια άλλου κτίσματος που βρίσκεται 20 περίπου μέτρα από τον πύργο.
Κατά την Επανάσταση του 1821, οι Γοματιανοί συμμετείχαν με πολλούς αγωνιστές, όπως ο Απόστολος Βασιλείου,ο Μιχαήλ Νικολάου και ο καπετάν Στεριανός Μαρίνος, ο οποίος ήταν πληρεξούσιος της Χαλκιδικής στην Α’ Εθνοσυνέλευση Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος.
Η καταστροφή του παλιού χωριού από τον σεισμό του 1932, όπως ήδη έχουμε προαναφέρει, ήταν η αιτία για τη μεταφορά του στη σημερινή τοποθεσία, μετόχι της μονής Μεγίστης Λαύρας που απαλλοτριώθηκε από το κράτος.
Από τα βυζαντινά χρόνια μέχρι σήμερα τα βασικά προϊόντα της αγροτικής οικονομίας του Γοματίου είναι τα σιτηρά, το λάδι, το κρασί, το μέλι και το τσίπουρο. Μεγάλο μέρος του ανδρικού πληθυσμού εργάζεται στα μεταλλεία Σιδηροκαυσίων-Μαντεμοχωρίων από την εποχή της Τουρκοκρατίας μέχρι σήμερα.
Η μεγαλύτερη γιορτή-πανηγύρι στο Γομάτι γίνεται στις 15 Αυγούστου, στον κεντρικό ναό της Κοίμησης της Θεοτόκου και των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων. Το χαρακτηριστικότερο έθιμο του χωριού (χρονολογείται από το 10ο αι.)είναι ο μεγάλος “φανός” που καίγεται το βράδυ της Αναστάσεως.
Λίγο έξω από το χωριό, σχεδόν 2 χλμ. θα δείτε πάνω στο δρόμο το βυζαντινό τοξωτό διπλοκάμαρο γεφύρι και το εκκλησάκι του τοπικού Αγίου Γεωργίου, κατοίκου Γοματίου, που λόγω αγάπης και οικειότητας αλλά και για λόγους διακρίσεως, τον επικαλούνται ως «παππού άη-Γιώργη».
Ο Άγιος Γερβάσιος που μόνασε στο Αγιο Όρος γεννήθηκε και αυτός στο Γομάτι.
Μεγάλο πανηγύρι με πολιτιστικές και καλλιτεχνικές εκδηλώσεις γίνεται του “Αη-Λια”.
Από τον Οκτώβριο του 2017 στο προαύλιο της εκκλησιάς της Πανάγιας Γοργοϋπηκόου βρίσκεται η προτομή του Αγίου Σιλουανού του Αγιορείτη .
Ο ρωσικής καταγωγής Άγιος, στο επάγγελμα ξυλουργός, ασκήθηκε στην Μονή του Αγίου Παντελεήμωνος στο Άγιο Όρος για 46 χρόνια και αναγνωρίσθηκε ως Άγιος από το Οικουμενικό Πατριαρχείο το 1987, του οποίου η μνήμη του τιμάται στις 24 Σεπτεμβρίου.
Αυτό το είναι το Γομάτι της καρδιάς μας που θα επισκεφτούμε πάλι σε λίγο καιρό …για να σας το παρουσιάσουμε με τον ερχομό της άνοιξης …μια εποχή που ταιριάζει στον τόπο και στους ανθρώπους του…
με τον Φακό της Ζωής Γανίτη
τα κείμενα επιμελήθηκε η Μαίρη Στεργίου
Πηγές: Καταγραφές του Πολιτιστικού Μορφωτικού Συλλόγου Γοματιανών Θεσσαλονίκης.
φωτογραφία και πληροφορίες πύργου kastra.eu
Ανδρούδης Πασχάλης (2014) Βυζαντινοί πύργοι στα Αγιορείτικα μετόχια της Χαλκιδικής. Πρακτικά συνεδρίου «Η εξακτίνωση του Αγίου Όρους στον Ορθόδοξο κόσμο: τα μετόχια», Νοέμβριος 2014, Θεσσαλονίκη
Παπάγγελος Ιωακείμ (1983). Προσπάθεια εντοπισμού της καθέδρας των γερόντων. Μακεδονικά, 23, 305-317.
Φωτογραφία βυζαντινού τοξωτού διπλοκάμαρου γεφυριού του Αρχιμανδρίτη Χριστόδουλου Αγγελόγλου
