Για τον Ελληνικό λαό αλλά και την παγκόσμια λαογραφία η πρώτη του Μάρτη έχει μαγική δύναμη και για αυτό έχουν διασωθεί και επικρατήσει έθιμα και παραδόσεις που μας “προστατεύουν” από διάφορα περίεργα που θα μπορούσαν να μας συμβούν καθ΄ όλη την διάρκεια της χρονιάς…
Το μόνο που επιτρέπεται να κάνετε την 1η του Μάρτη, είναι να φυτέψετε ένα βασιλικό. Κι ως τις 6 του μήνα, μην τολμήσετε να πλύνετε ρούχα, γιατί θα έρθουν οι Δρίμνες και θα τα κατακάψουν. Κι ούτε να λουστείτε ούτε να κολυμπήσετε. Επειδή, αν το κάνετε, οι Δρίμνες θα κάψουν το κορμί σας. Κι αν θέλετε να μάθετε, τι είναι οι Δρίμνες, σας λέμε ότι πρόκειται για πνεύματα αόρατα που ζουν μέσα στα νερά και τους δίνουν δύναμη. Κακά πνεύματα, που όμως σας επιτρέπουν, αν ξέρετε την τέχνη, να προβλέψετε, τι καιρό θα κάνει όλο τον χρόνο: Μια μέρα για δυο μήνες. Είναι τα μερομήνια που κακώς κάποιοι τα συνδέουν με τις πρώτες μέρες του Αυγούστου. Το σωστό είναι μία με έξι του Μάρτη, καθώς αυτές οι μέρες ονομάζονται δρίμ(ν)ες.
Ναι, η πρώτη του Μάρτη έχει μαγική δύναμη. Επειδή η νεκρανάσταση της βλάστησης δεν επαφιόταν μόνο στις πομπές του Διονύσου παλιά, του Καρνάβαλου αργότερα.
Υπήρχαν πάντα οι γιορτές της 1ης του Μάρτη, αρχής της χρονιάς, πριν να παγιωθεί η 1η του Γενάρη. Και «την Πρωτομαρτιά, πέφτει απ’ τον ουρανό το κάρβουνο, να ζεσταθεί η γης κι από τότες αρχινούν οι ζέστες». Είναι η «μεγάλη ώρα του έτους».
Γι’ αυτό, ο ήλιος του Μάρτη καίει σαν κάρβουνο. Και μαυρίζει τα πρόσωπα των παιδιών. Με τον μαγικό κύκλο, τον «Μάρτη», μπορούμε ν’ αποφύγουμε το κακό: Κλωστές άσπρη και κόκκινη και καμιά φορά και χρυσή, στριφογυρίζονται και αφήνονται πάνω στα κλαδιά μιας τριανταφυλλιάς όλη νύχτα, κάτω απ’ τ’ άστρα.
Το πρωί, ο «μάρτης» είναι έτοιμος, το πιο αποτελεσματικό φυλαχτό. Περιδένεται στον καρπό ή στο μεγάλο δάχτυλο του ποδιού και μένει εκεί, όσο το τοπικό έθιμο επιτάσσει.
Αν το παιδί δεν έχει ακόμα χρονίσει, ο «μάρτης» περνιέται στον λαιμό. Για σιγουριά, εφτά «μάρτηδες». Οπότε «Μάρτης δεν πιάνει το μωρό». Αν τον περάσουν στο μεγάλο δάχτυλο του ποδιού, ούτε όταν περπατάνε σκοντάφτουν ούτε όταν τρέχουν. Κι αν μπει «μάρτης» στο χερούλι της στάμνας, το νερό μένει πάντα δροσερό.
Στη Μυτιλήνη και στην Κάρπαθο, «όποια κοπελιά έχει αρμαστό (αρραβωνιαστικό), του στέλνει τον μάρτη. Κι αν ο αρμαστός είναι στην ξενιτιά, βάζει τον μάρτη στον φάκελο, μαζί με το γράμμα».
Ο Μάρτης ή Μαρτιά είναι ένα παμπάλαιο έθιμο, με βαλκανική διασπορά. Πιστεύεται ότι έχει τις ρίζες του στην Αρχαία Ελλάδα και συγκεκριμένα στα Ελευσίνια Μυστήρια, όπου οι μύστες έδεναν μια κλωστή, την Κρόκη, στο δεξί τους χέρι και το αριστερό τους πόδι, όπως παρατηρεί ο λαογράφος Νικόλαος Πολίτης.
Σύμφωνα με το έθιμο, την 1η του Μάρτη, οι μητέρες φορούν στον καρπό του χεριού των παιδιών τους ένα βραχιολάκι, φτιαγμένο από στριμμένη άσπρη και κόκκινη κλωστή, τον Μάρτη ή Μαρτιά, για να τα προστατεύει από τον πρώτο ήλιο της Άνοιξης, που είναι ιδιαίτερα βλαβερός, σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες. Ο Μάρτης προφυλάσσει επίσης, όπως πιστεύεται, από τα κουνούπια και τους ψύλλους και ακόμα απομακρύνει τις αρρώστιες και άλλα κακά.
Τον φτιάχνουν την τελευταία μέρα του Φλεβάρη και τον φορούν την πρώτη μέρα του Μάρτη, πριν βγουν από το σπίτι. Σε μερικές περιοχές ο Μάρτης φοριέται στο μεγάλο δάχτυλο του ποδιού σαν δαχτυλίδι για να μην σκοντάφτει ο κάτοχός του.
Το βραχιολάκι αυτό το βγάζουν στο τέλος του μήνα, ή το αφήνουν πάνω στις τριανταφυλλιές όταν δουν το πρώτο χελιδόνι, για να τον πάρουν τα πουλιά και να χτίσουν τη φωλιά τους ή το καίνε με το αναστάσιμο φως του Πάσχα.
Η Χριστιανική Εκκλησία δια του Ιωάννου του Χρυσοστόμου θεωρεί το έθιμο ειδωλολατρικό ήδη από το 5ο αιώνα.
Ο «Μάρτης» στα Βαλκάνια και τον κόσμο…
Στη Σωζόπολη (περιοχή της Βουλγαρίας σήμερα, στην παραλία του Ευξείνου Πόντου), όταν έβλεπαν χελιδόνι, έβγαζαν τον «μάρτη» και τον τοποθετούσαν κάτω από μια μεγάλη πέτρα. Μετά από σαράντα ημέρες, σήκωναν την πέτρα. Αν από κάτω υπήρχαν μερμήγκια, σήμαινε πως η παραγωγή θα πήγαινε πολύ καλά. Στην Κύζικο (Προποντίδα), έκοβαν τον «μάρτη» και τον πετούσαν καταγής, όταν έβλεπαν πελαργό. Ταυτόχρονα, απάγγελναν:
«Λέλεκα, χατζή μπαμπά / ρίξε γρόσια και φλουριά».
Η συνήθεια να δένονται με τον «μάρτη» είναι πολύ παλιά. Την αναφέρει και ο Ιωάννης Χρυσόστομος (γύρω στα 400 μ.Χ.), ενώ ο μεγάλος λαογράφος Ν.Γ. Πολίτης τη θεωρεί γνήσιο ελληνικό έθιμο, καθιερωμένο από την αρχαία λατρεία. Πολλοί, το συνδέουν με την «κρόκη», κλωστή που οι μυημένοι στα Ελευσίνια Μυστήρια περνούσαν στο δεξί χέρι και το αριστερό πόδι αποδίδοντάς της συμβολική έννοια που όμως μας είναι άγνωστο, τι σήμαινε.
Ο ήλιος του Μάρτη είναι το πιο γνωστό και πιο μεγάλο κακό που επέρχεται με την «Πρωτομαρτιά». Οι Δρίμ(ν)ες είναι το δεύτερο. Ανάλογα με τον τόπο, η καταστροφική τους επίδραση ισχύει τις έξι ή δέκα ή δώδεκα πρώτες μέρες του μήνα, ή «τις τρεις πρώτες, τρεις μεσαίες και τρεις τελευταίες μέρες». Είναι δαιμονικά, νύμφες των νερών και καταστρέφουν ανθρώπινα κορμιά, ξύλα και πανιά. Όσα πανιά πλυθούν, λιώνουν. Όσα ξύλα κοπούν, σαπίζουν. Και καλό είναι οι άνθρωποι να μη λούζονται και να μην κόβουν ξύλα τις κρίσιμες μέρες. Κι ακόμα καλύτερα, να ρίξουν στα νερά ένα πέταλο που δρα σαν γιατρικό κι έχει αποτρεπτική δύναμη, καθώς το σίδερο διώχνει τα δαιμόνια.
Το τρίτο και τελευταίο κακό της «Πρωτομαρτιάς» είναι οι παρενέργειες της αλλαγής του χρόνου, καθώς η ζέστη δεν έρχεται μόνη. Την παραμονή, όπως και την αντίστοιχη της Πρωτοχρονιάς, παιδιά γυρνούν σπίτι με σπίτι τάχα κουτσαίνοντας και κρατώντας τενεκέδες που τους χτυπούν μεταξύ τους, να κάνουν θόρυβο, και τραγουδούν:
«Όξω, Κοτσοφλέβαρε / να ΄ρθει ο Μάρτης με χαρά και με πολλά λουλούδια».
Οι νοικοκυρές καθαρίζουν το σπίτι, ρίχνουν τα σκουπίδια έξω, σπάνε στην πόρτα κάποιο πήλινο και τραγουδούν:
«Βγαίνει ο κακόχρονος, / μπαίνει ο καλόχρονος. / Όξω ο Κουτσοφλέβαρος. / Όξω, ψύλλοι, ποντικοί, / μέσα Μάρτη και χαρά / και καλή νοικοκυρά!».
Επειδή, μαζί με τον Μάρτη και την πρώιμη ζέστη, πλακώνουν όλα τα ζωύφια, κυρίως ψύλλοι και κοριοί που πρέπει να εξορκιστούν, ώστε να μην ενοχλούν τους ανθρώπους.
Το έθιμο είναι απλωμένο σχεδόν σε ολόκληρη την Ευρώπη. Στη Γερμανία, με κρότους, σπασίματα πήλινων αλλά και μαγικούς κύκλους προσπαθούν να διώξουν φίδια, ποντικούς και ζωύφια. Οι εκδηλώσεις συμπίπτουν με την δυτική γιορτή του Αγίου Πέτρου, που πέφτει 22 Φεβρουαρίου, μέρα κατά την οποία οι εκεί αρχαίοι λαοί θεωρούσαν ως Πρωτοχρονιά. Εκεί, τα μαγικά ολοκληρώνονται με μιμητικές πράξεις, δήθεν όργωμα με ψεύτικο άροτρο αλλά και περιφορά αρότρου που οδηγούν νεαροί αλλά σέρνουν κορίτσια. Ανάλογες γιορτές στην Αγγλία συνδέονται με την Πρωτομαγιά. Στον μεσαίωνα ήταν παντού διάσημες στην «γιορτή των Τρελών». Στην αρχαία Ρώμη, συνέπιπταν με τα Σατουρνάλια. Στην Ελλάδα, με τις γιορτές της διονυσιακής λατρείας.
Το ότι ο πρώτος μήνας του ρωμαϊκού έτους ονομάστηκε Μάρτιος (Martius), παίρνοντας το όνομα του θεού Mars (μετονομασία του ελληνικού Άρη), είναι γνωστό. Εκείνο που ίσως οι πολλοί δεν γνωρίζουν είναι το ότι ο Mars, πριν γίνει θεός του πολέμου, είχε τελείως αντίθετες ιδιότητες ανάμεσα στις οποίες και η διόλου πολεμική της «ευετηρίας» (της δύναμης που έκανε την χρονιά να πάει καλά). Φυσούσε μαζί με τους ανοιξιάτικους ανέμους πάνω από τους αγρούς και βοηθούσε γη, δέντρα και φυτά να βλαστήσουν. Για τους Ρωμαίους άλλωστε, ο κάθε μήνας ή είχε σχέση με θεό ή βλάστηση ή δεν άξιζε καν να έχει όνομα.
