Στην Ιερισσό Χαλκιδικής, κάθε Τρίτη του Πάσχα, το Αλώνι γεμίζει μνήμες, μουσικές και βήματα. Δεν πρόκειται για μια απλή αναβίωση εθίμου, αλλά, όπως λέει στο Xalkidikipolitiki η πρόεδρος του Συλλόγου «Κλειγένης», Φωτεινή Ναούμ, είναι ένα ζωντανό μνημόσυνο, μια καθιερωμένη τελετή τιμής στους ανθρώπους που σφαγιάστηκαν κατά την Οθωμανική περίοδο.
Η επιμνημόσυνη δέηση στο Αλώνι γινόταν ακόμη και τις ημέρες της Τουρκοκρατίας. Είχαν πάρει άδεια να πηγαίνουν εκεί με αφορμή τη συνήθεια να τιμούν τους νεκρούς στα μνήματα.
Ο καγκελευτός χορός, που χορεύεται στο τέλος της εκδήλωσης, δεν είναι ένας απλός παραδοσιακός χορός – είναι ένα ιστορικό σύμβολο μνήμης και συλλογικής ταυτότητας.
Το Αλώνι της Ιερισσού παραμένει μέχρι σήμερα ένα από τα ελάχιστα ζωντανά χοροστάσια στην Ελλάδα. Εκεί, δεν χορεύεται μόνο ο καγκελευτός, αλλά και πέντε έως έξι πασχαλινά τραγούδια, που περνούν από γενιά σε γενιά. Ο καγκελευτός έρχεται πάντα ως τελετουργικό κλείσιμο, αφήνοντας μια συγκινητική αίσθηση σύνδεσης με το παρελθόν.
Παράδοση που ταξιδεύει στα σχολεία και πέρα από τα σύνορα
Τα τελευταία χρόνια, η τοπική παράδοση έχει βρει νέα πατήματα και μέσα από τα σχολεία. «Μαθητικά προγράμματα με θέμα τον καγκελευτό έχουν υλοποιηθεί με επιτυχία, δίνοντας την ευκαιρία σε παιδιά να γνωρίσουν και να αγαπήσουν τον χορό. Μάλιστα, μαθητές από την Ιερισσό ταξίδεψαν στην Ιταλία και στην Κρήτη και χόρεψαν τον καγκελευτό, μεταφέροντας την τοπική ιστορία εκτός συνόρων», αποκαλύπτει η κα. Ναούμ.
Αν και οι συμμετοχές είναι λιγότερες σε σχέση με το παρελθόν, οι νέοι επιστρέφουν με ενδιαφέρον στην παράδοση. «Ο καγκελευτός δεν είναι απλώς ένα έθιμο που επιβιώνει – είναι κάτι που οικοδομείται εκ νέου μέσα από την αγάπη των νεότερων», προσθέτει η πρόεδρος του Κλειγένη.
Ο “Κλειγένης” κρατά την παράδοση ζωντανή
Ο Πολιτιστικός Σύλλογος “Κλειγένης” της Ιερισσού έχει καθοριστικό ρόλο στη διατήρηση του εθίμου. Τη Δευτέρα του Πάσχα, τα μέλη του περιδιαβαίνουν την Ιερισσό, μαζεύοντας αυγά, τα οποία προσφέρονται την Τρίτη στο Αλώνι, μαζί με Ζωγραφίτικο καφέ – μια παλιά παράδοση που παραμένει ενεργή, όπως και η ίδια η μνήμη κι έρχεται από την απλοϊκότητα των μοναχών στην Ι.Μ. Ζωγράφου, όταν κερνούσαν καφέ στους εργάτες που δούλευαν στο Άγιο Όρος.
Το Μαύρο Αλώνι αποτελεί μια από τα πιο συγκλονιστικές, και φορτισμένες ιστορικά στιγμές, της παράδοσης της Χαλκιδικής, Τελείται κάθε Τρίτη ημέρα του Πάσχα στην Ιερισσό και αποτίει φόρο τιμής στους τετρακόσιους Ιερισσιώτες που θυσιάστηκαν το 1821 κατά την Επανάσταση, υπομένοντας με ηρωισμό τον μαρτυρικό σφαγιασμό τους από τον Τούρκο κατακτητή.
Η Ιστορία της Σφαγής
Το τραγικό αυτό γεγονός διαδραματίστηκε κατά την Επανάσταση της Χαλκιδικής, όταν οι δυνάμεις του Εμμανουήλ Παπά απέτυχαν να επικρατήσουν στη Ρεντίνα και επέστρεψαν στο Άγιο Όρος. Εκεί, η υπεροπλία των Τούρκων επέβαλε την κυριαρχία τους. Οι γυναίκες και τα παιδιά βρήκαν καταφύγιο στην Ιερά Μονή Ζωγράφου, όμως η ασφάλειά τους αποδείχτηκε πρόσκαιρη.
Ο Μπαϊράμ Πασάς, εγκαταστημένος κοντά στη μονή, ξεκίνησε διαβουλεύσεις με την Ιερά Κοινότητα, υποσχόμενος πως δεν θα πειραχθεί κανείς εφόσον επιστρέψουν τα γυναικόπαιδα. Ωστόσο, ανάμεσά τους υπήρχαν και πολλοί επαναστάτες μεταμφιεσμένοι. Με την ψεύτικη υπόσχεση για ασφάλεια, οι Τούρκοι τούς οδήγησαν στο σημείο που ονομάστηκε «Μαύρο Αλώνι» και, καθώς βρίσκονταν παραταγμένοι σε κύκλο, τους διέταξαν να περάσουν κάτω από τα γιαταγάνια δύο στρατιωτών, σε ένδειξη υποταγής.
Σύμφωνα με την παράδοση, ένα παιδί ονόματι Γιάννης αρνήθηκε να υποταχθεί και φώναξε πως «δεν προσκυνάμε». Η φράση αυτή στάθηκε η σπίθα για να ξεκινήσει η μαζική σφαγή, με τραγικό απολογισμό 400 νεκρούς.
Ο Καγκελευτός Χορός
Η ιστορική μνήμη αναβιώνει κάθε χρόνο μέσα από το έθιμο του Καγκελευτού Χορού, που χορεύεται στον ίδιο τόπο, έπειτα από την επιμνημόσυνη δέηση, τις ομιλίες και την κατάθεση στεφάνων.
Οι χορευτές σχηματίζουν κύκλο, με τους άνδρες να προηγούνται και τις γυναίκες να ακολουθούν, πιασμένοι αγκαζέ, κρατώντας τις παλάμες ο ένας του άλλου — με εξαίρεση τους δύο πρώτους που είναι δεμένοι με μαντήλι. Ο χορός ακολουθεί τη ροή του τραγουδιού, καθώς οι χορευτές καλούν τον πρωτοσυρτή και τον πρωτοκαγκιλευτή να «βεργοκαγκιλέψουν» τον χορό. Με αυτόν τον τρόπο σχηματίζονται με τα χέρια καμάρες, κάτω από τις οποίες περνούν οι υπόλοιποι, δημιουργώντας τα χαρακτηριστικά «καγκέλια». Ο κύκλος ολοκληρώνεται όταν όλοι οι χορευτές επιστρέψουν στην αρχική τους θέση.
Ο Καγκελευτός Χορός δεν είναι απλώς χορός. Είναι ύμνος στη μνήμη, σύμβολο αντίστασης και διατήρησης της ιστορικής ταυτότητας ενός λαού που δεν έσκυψε το κεφάλι.
Ο χορός ανοίγει συνήθως με το τραγούδι:
«Στου μαύρου νιού –μάννα μ’- τ’αλώνι του μαρμαρινό.
Παίζουν ντ’ ουμάδα –παίζουν- γυιός κι βασιλιάς.
Κανείς κι δεν την παίζει σαν ντου Γιαννάκη».
Το θεαματικότερο και επίσημο μέρος του χορού, αρχίζει με τον στίχο παράγγελμα:
«Άκουσι συ Προυτουσυρτή κι συ Προυτουκαγκιλευτή!
Για βιργουλίγα ντου χουρό για βιργουκαγκιλέψτι τουν».
Τότε οι δύο πρώτοι του χορού, ο Πρωτοσυρτής και ο Πρωτοκαγκελευτής, διίστανται και σχηματίζουν με τα χέρια υψωμένα ένα είδος καμάρας, κάτω από την οποία περνούν όλοι οι χορευτές.
«Να διώ ψηλές, να διώ λιγνές, να διώ την κόρη π’αγαπώ
Του ποιος κρατεί του χέρι της, του ποιος την αρραβώνα της
Ένας οχτρός μου γείτονας, άς του κρατεί κι άς χαίριτι
Ως την απάνου Κυριακή, ώσπου ν’ αρραβουνιάσουμι».
