Με χαρά φιλοξενούμε στο xalkidikipolitiki τη νέα στήλη της συνεργάτιδας Αναστασίας Μαχαιρίδου με θέματα που αφορούν την ποντιακή διάλεκτο. Το πρώτο θέμα αφορά το τμήμα Γλώσσας, Φιλολογίας και Πολιτισμού των Παρευξείνιων Χωρών του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης.
Εισαγωγικά…
Λίαν προσφάτως, το τμήμα Γλώσσας, Φιλολογίας και Πολιτισμού των Παρευξείνιων Χωρών του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης, κήρυξε και επίσημα τη διδασκαλία της ποντιακής διαλέκτου στο πρόγραμμα σπουδών του για το ακαδημαϊκό έτος 2018-19. Επίτευγμα σπουδαίο, σε πολλαπλά επίπεδα… Για τους Ποντίους οι λόγοι είναι κυρίως συναισθηματικοί, για τους μελετητές γίνονται σίγουρα ερευνητικοί, για τους γλωσσολόγους καθαρά επιστημονικοί.
Όσο περίεργο κι αν φαίνεται σε πολλούς, υπάρχουν σήμερα άνθρωποι κατηρτισμένοι και Σωματεία οργανωμένα σε επιστημονική βάση, τα οποία προωθούν ζητήματα διάσωσης και διάδοσης της Ποντιακής Διαλέκτου, ως αναπόσπαστο κομμάτι της ελληνικής γλώσσας. Το ίδιο το Υπουργείο Παιδείας ήδη από το 2013 διεξήγαγε διαγωνισμό και με ειδική, επιστημονική επιτροπή διεπίστευσε τους γνώστες της διαλέκτου που διέθεταν τόσο τα τυπικά εφόδια, όσο και τα πνευματικά προσόντα να διδάξουν την Ποντιακή. Επικεφαλής της προσπάθειας ο Σύνδεσμος Ποντίων Εκπαιδευτικών, ένα σωματείο με μέλη εκπαιδευτικούς όλων των βαθμίδων –και ακαδημαϊκών– που προωθεί επιστημονικά τα ζητήματα της Ποντιακής διαλέκτου για πάνω από μια δεκαετία.
Ο τίτλος του παρόντος δεν είναι τυχαίος, καθώς ακριβώς έτσι διατυπώθηκε το θέμα του 6ου Πανελληνίου Επιστημονικού Συνεδρίου στην Κατερίνη το 2009, που διοργάνωσε και υλοποίησε ο Σύνδεσμος. Με αφορμή, λοιπόν, αυτό, αρθρογραφούμε για να αναπτύξουμε τις προεκτάσεις μιας εκ των τελευταίων ομιλούμενων διαλέκτων της ελληνικής γλώσσας στο σήμερα και να τη γνωρίσουμε, ίσως, λίγο καλύτερα.
Μια μικρή ιστορική ανασκόπηση αποκαλύπτει την ελληνική παρουσία στις περιοχές του Ευξείνου Πόντου ήδη από τον 8ο π.Χ. αιώνα. Η περίοδος αυτή ταυτίζεται με την εγκατάσταση Ελλήνων, ιωνικών φύλων, στη χερσόνησο της Μικράς Ασίας και την ίδρυση της Σινώπης στα βόρεια παράλια. Πολλοί μύθοι της αρχαιοελληνικής διανόησης τοποθετούνται στο χώρο αυτό: οι θρυλικές Αμαζόνες και ο Ηρακλής, η αργοναυτική εκστρατεία και το χρυσόμαλλο δέρας. Ακόμη και μαρτυρίες, όπως διασώζονται από την ιστοριογραφία του Ξενοφώντα, με το πασίγνωστο «Θάλαττα, θάλαττα» στη θέα των κυμάτων του Ευξείνου Πόντου.
Λέγεται ότι από την κατάληψη της Τραπεζούντας το 1461 ως και τη Μικρασιατική Καταστροφή η γλωσσική απομόνωση των Ποντίων από την κυρίως Ελλάδα συνέβαλλε τα μέγιστα ώστε να διατηρηθεί ακέραια η γλωσσική ταυτότητα του πληθυσμού. Είναι αξιοπρόσεκτο το γεγονός ότι χιλιάδες λέξεις της αρχαίας ελληνικής, όπως αυτή εξελίχθηκε και διαμορφώθηκε κατά τα χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου και τη Βυζαντινή εποχή διασώζονται σήμερα μόνο στην ποντιακή διάλεκτο. Αυτό, επί της ουσίας, δε σημαίνει όπως συχνά και επιδερμικά διατυπώνεται πως τα ποντιακά είναι αρχαία ελληνικά, αλλά κυρίως πως λόγω της γεωγραφικής απόστασης του Πόντου από τα ιστορικο-πολιτικο-κοινωνικά γεγονότα της κυρίως Ελλάδας, η ποντιακή κατόρθωσε να διατηρήσει τις περισσότερες αρχαίες λέξεις από κάθε άλλη διάλεκτο της ελληνικής γλώσσας, από κάθε άλλη μορφή της ελληνικής γλώσσας. Ακόμα και οι τουρκικές ή άλλες ξενικές λέξεις που ενσωμάτωσε στον κορμό της σε ποσοστό περίπου 15%, αφομοιώθηκαν γραμματικά και εξελληνίστηκαν. Απειράριθμες οι λέξεις της ποντιακής με βαθιά αρχαιοελληνικές ρίζες, λοιπόν, το οποίο αφ’ εαυτού αποτελεί απόδειξη της μακραίωνης συνέχειας του ελληνικού πολιτισμού…
Παρόλο που οι ρίζες των λέξεων, όμως διατηρούνται αναλλοίωτες, θα ήταν παράλειψη να μην εξετάσουμε την κοινωνική διάσταση του γλωσσικού οργάνου, το οποίο ως φυσικό, υφίσταται ζυμώσεις όπως κάθε ζών οργανισμός που δέχεται και ασκεί επιδράσεις. Άλλωστε, αναπτύχθηκε στο πλαίσιο μιας πολυπολιτισμικής αυτοκρατορίας, η οποία φιλοξένησε στους κόλπους της διάφορες φυλές και διάφορους λαούς. Επιβίωσε, όμως! Γιατί ο ελληνισμός της Μικράς Ασίας ανέκαθεν ανέπτυσσε, λόγω των ιστορικών συγκυριών μια «κουλτούρα επιβίωσης».
Από το 1922 η ποντιακή διάλεκτος παύει να χρησιμοποιείται στον φυσικό γεωγραφικό της χώρο και εγκαθίσταται ξεριζωμένη κι αυτή στην Ελλάδα. Μολαταύτα, σταδιακά συρρικνώνεται καθώς δρουν κατασταλτικά για τη χρήση της παράγοντες, όπως η ανάγκη επικοινωνίας με τις κρατικές αρχές, η γλώσσα του σχολείου και η αναγκαιότητα «γλωσσικής συνύπαρξης» και εν γένει ενσωμάτωσης σε περιοχές όπου οι Πόντιοι πρόσφυγες ζούσαν μαζί με τους γηγενείς Έλληνες που χρησιμοποιούσαν τη δημοτική. Παράλληλα, οι ανάγκες της οικονομικής μετανάστευσης τις δεκαετίες του ’50 και του ’60 και οι θάνατοι της πρώτης γενιάς, διαμορφώνουν πλέον διαφορετικά την ποντιακή διάλεκτο. Έτσι, η σημερινή της φυσιογνωμία και ιδιοπροσωπία διαφέρει σε σχέση με πενήντα και εκατό χρόνια πριν.
Εν κατακλείδι, ας αναλογιστούμε για αρχή πως οφείλουμε να είμαστε πρόθυμοι για τη διατήρησή της. Φιλοδοξία κάθε σύγχρονης γενιάς είναι να περάσει ο πλούτος των παραδόσεων στις επόμενες. Να αναδειχθεί το πνεύμα των ανθρώπων που φώτιζαν με τη λάμψη του ελληνισμού περιοχές μακρινές, δυσπρόσιτες και απομονωμένες πάνω στις Ποντικές Άλπεις…
Αναστασία Μαχαιρίδου
Φιλόλογος-Εκπαιδεύτρια Ποντιακής Διαλέκτου
