Γράφει η Παπανικολάου Χρυσούλα-Αρχαιολόγος – Ιστορικός Τέχνης
Από το β΄μισό του 15ο αιώνα , παρατηρούμε αλλαγές στο πεδίο της τέχνης. Κυριαρχεί η ανανέωση των μορφών , εμπλουτίζεται το θεματολόγιο και νέες χρωματικές αποχρώσεις προστίθενται στην παλέτα του καλλιτέχνη .
Η κεραμική τέχνη του Iznik , αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Άρτια κεραμικά αριστουργήματα υψηλού καλλιτεχνικού επιπέδου όπως πλακίδια , αγγεία , πινάκια δημιουργούνται με σκοπό την χρήση τους σε χώρους Τζαμιών και της Σουλτανικής αυλής. Η λευκή πορσελανόχρωμη πάστα με λαμπερά γυαλώματα σε διάφορες έντονες αποχρώσεις , βρήκε θαυμαστές όχι μόνο στην Ανατολή αλλά και στη Δύση .
Η μελέτη , η καταγραφή και η παρουσίαση του υλικού που αφορά τον Ελλαδικό χώρο για τα πολυτελή προϊόντα τέχνης , ξεκίνησε μέσω ενός ερευνητικού προγράμματος του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης , Φιλοσοφοφικής σχολής με Υπεύθυνη η κα Ν. Πούλου , και τον άμεσο συνεργάτη κo Π. Ανδρούδη, σε συνεργασία με την Αγιορείτικη Εστία αλλά και την Ιερά κοινότητα Αγίου Όρους , όπου υπογράφθηκε μνημόνιο μεταξύ των τριών .
Η κεραμική της Μιλήτου , ως πρόδρομος της κεραμικής Iznik
Τον 14ο αιώνα , κυριαρχεί η κεραμική της Μιλήτου , όπου το όνομα της είναι δοσμένο από την ομώνυμη πόλη της Μ . Ασίας. Κύριο χαρακτηριστικό της είναι η ανάμειξη του πηλού με ερυθρό χρώμα όπου και καλύπτεται με επίχρισμα . Η μεταλλική υάλωση της , επιτυγχάνεται με αποχρώσεις του μπλε , τυρκουάζ και πράσινο . Το θεματολόγιο της όσον αφορά την διακόσμηση της , απαντά σε γεωμετρικά και φυτικά μοτίβα . Συχνά παρατηρούμε την τάση της να μιμείται τα κινέζικα αγγεία .
Η παραγωγή της κεραμικής Iznik
Tα κεραμικά αντικείμενα , προορισμένα για την ανώτερη κοινωνική τάξη κατασκευάζονται στην ομώνυμη πόλη της Βιθυνίας . Το ανασκαφικό έργο έχει αποκαλύψει κατάλοιπα εργαστηρίων . Τέτοια ευρήματα έχουν εντοπιστεί και στην πόλη Κιουτάχεια όπου διαπιστώνεται μικρότερης κλίμακας παραγωγή . Οι ερευνητές έχουν μάλιστα διαχωρίσει τα αντικείμενα της παραγωγής αυτής σε τρείς βασικούς ρυθμούς : α ) Iznik I ( 1490 – 1525 ) λεγόμενος ρυθμός ‘ Αβραάμ της Κιουτάχειας’ β ) Iznik ΙΙ ( 1522 – 1555 ) λεγόμενος ρυθμός της Δαμασκού γ ) Iznik III ( 1555 – 1700 ) λεγόμενος ρυθμός Ρόδου.
Είναι σύνηθες οι μελετητές να διαχωρίζουν στα αντικείμενα τέχνης ρυθμούς . Αυτό βοηθά τους επιστήμονες να αποδίδουν χρονολογήσεις βάση των τεχνοτροπιών , του θεματολογίου , των υλικών παραγωγής κ.α. Στα τέλη του 15ου αιώνα , παρατηρείται μια σειρά καινοτομιών . Αντί για κόκκινο πηλό , χρησιμοποιείται ένα μίγμα από πυρίτιο , λευκό πηλό και την ονομαζόμενη φρίτα ( υαλοποιημένη μάζα ) . Στην κατάλληλη αναλογία πηλού , φρίτα , πυρίτιο , μόλυβδο και ασβεστοποιημένη σόδα , δημιουργούν ένα νέο μίγμα που το έψηναν και έπειτα το κοσκίνιζαν ώστε σαν τελικό προϊόν να πάρουν καθαρό υαλί .
Το επόμενο στάδιο παραγωγής ήταν το πλάσιμο του αγγείου . Πάνω σε τροχό ποδοκίνητο έπλαθαν τα τμήματα του αγγείου . Έπειτα τα κολλούσαν μεταξύ τους με ειδική κόλλα και τα λείαιναν . Κάλυπταν το σώμα του αγγείου λευκό επίχρισμα και ο ήλιος θα τα στέγνωνε σύντομα ώστε να μπορέσει να διακοσμηθεί στην συνέχεια . Η βασική παλέτα του καλλιτέχνη εμπεριείχε επτά χρώματα όπως : μπλε , πράσινο , τυρκουάζ , μαύρο , κ.α . Το 1550 μάλιστα προστίθεται το κόκκινο χρώμα ως απόχρωση τούρκικο κόκκινο και το χρησιμοποιούν έως το 1700 .
Αφού ολοκληρωθεί το στάδιο της διακόσμησης το αγγείο τοποθετείται στον κλίβανο για 12 ώρες στους 1260ο c . Μέσα στον κλίβανο τοποθετούσαν δοκιμαστικά όστρακα , τα οποία τα αφαιρούσαν με μία ράβδο ώστε να ελέγξουν την διαδικασία ψησίματος.
Τεχνοτροπία των κεραμικών και θεματολογία
Αποτελεί βασικό τμήμα μελέτης για τους επιστήμονες η ενασχόληση που αφορά την διακόσμηση αντικειμένων . Αποτελεί τμήμα πολιτισμού , ιδεών , αντιλήψεων . Μπορούμε με αυτό το τρόπο να έχουμε μια πρώτη χρονολόγηση όπως προανέφερα , αλλά αναλύοντας σε βάθος όλη αυτή την διαδικασία , ερχόμαστε αντιμέτωποι με την τεχνογνωσία και την τεχνολογία της κάθε εποχής , παρατηρούμε και αναλύουμε να υλικά χρήσης και διαπιστώνουμε τις στενές σχέσεις του ανθρώπου με το εκάστων περιβάλλον . Γνωρίζουμε για παράδειγμα ότι το μίγμα χαλαζία που χρησιμοποιούσαν στην πόλη Iznik , δεν απαντά στη στρωματογραφία της περιοχής αυτής , αλλά σε γειτονικές περιοχές .
Αντίστοιχο παράδειγμα στη χώρα μας , αποτελεί η κεραμική της προϊστορικής εποχής στον χώρο του Αιγαίου , όπου κάτοικοι των νήσων ταξίδευαν στη Μήλο με σκοπό να πάρουν την πρώτη ύλη της κεραμικής τους , το πηλό . Έτσι λοιπόν παρατηρούμε σε όλο τον 16ο αιώνα κυριαρχεί η ανανέωση των μορφών και η εξέλιξη του χρωματολογίου όπως για παράδειγμα , 1480 κυριαρχεί το μπλε του κοβαλτίου σε λευκό βάθος . Ο διάκοσμος τους , αντλεί θέματα από το φυτικό περιβάλλον της Ισλαμικής Τέχνης. Τεχνοτροπικά , παρατηρούμε το λεγόμενο ‘ turgakes spiral style ‘ , εμπνευσμένο από τις μικρογραφίες των σουλτανικών μονογραμμάτων , ή Χρυσού Κέρατος με μικρά ελικοειδή μοτίβα όπου στις απολήξεις τους καταλήγουν σε ρόδακες .
Το 1520 , ακολουθεί μια περίοδος αντιγραφής των κινέζικων έργων από πορσελάνη , γνωστή τεχνοτροπία των κεραμέων με φυτικό διάκοσμο , μπουκέτα από άνθη και τσαμπιά σταφυλιών . Οι κεραμείς από το Ιράν , επιλέγουν θεματολογία από σκηνές κυνηγιού και ζωά . Στα χρόνια του Σουλειμαν του Α΄, παρατηρούμε τον ρυθμό του φύλλου saz , πρόκειται για ένα στενό φύλλο του Ιραν , και συνθέσεις από άνθη . Σταθμός για τα χρώματα αυτή η χρονολογία , αφού παρουσιάζονται νέες προσθήκες χρωμάτων όπως το λαδί και το μελιτζανί , εξού άλλωστε και η ονομασία του ρυθμού της Δαμασκού . Κατά τον 16ο αιώνα , εμφανίζεται η τεχνοτροπία των τεσσάρων λουλουδιών , περιλαμβάνοντας λουλούδια όπως τουλίπες , γαρύφαλλο και υάκινθο . Νέα αγγεία δημιουργούνται όπως ο μαστραπάς ( με λαβή ) , και πιάτο με φυλλωτό χείλος .
Κεραμικά αγγεία Iznik στον Ελλαδικό χώρο
Στον Ελλαδικό χώρο , τα κεραμικά προϊόντα Iznik , έχουν καταγραφεί σε Ιερές Μονές των Μετεώρων , Μονή Πανταχράντου Άνδρου , Λαογραφικό Μουσείο Ρόδου , Ισλαμικό Μουσείο Μπενάκη , θραύσματα από ανασκαφές στην Λάρισα και στην περιοχή Χαλκιδικής στις Μονές του Αγίου Όρους . Έπειτα από την έρευνα που πραγματοποιήθηκε ως αποτέλεσμα έχουμε τον εντοπισμό και την καταγραφή αυτών αντικειμένων στις Ιερές Μονές του Αγίου Όρους . Το ταξίδι των αντικειμένων αυτών , δεν το γνωρίζουμε ακριβώς . Σύμφωνα με πηγές μπορούμε να ταυτίσουμε ορισμένα . Σύμφωνα με της πηγές ο Πατριάρχης Διονύσιος ο Γ΄ , διακόσμησε κάποιες Μονές με τα κεραμικά πλακίδια . Σύμφωνα με την παρούσα έρευνα , παρατηρούμε ότι στην Ιερά Μονή Ιβήρων στον εξωνάρθηκα του καθολικού , στη δυτική πλευρά , υπάρχουν εντοιχισμένα τα εξής : στο κέντρο ένα πλακίδιο με λευκό βάθος και μπλε αποχρώσεις , μία φιάλη που πηγάζουν φυτά σε ποικιλία , ενώ το πλακίδιο πλαισιώνεται από τέσσερα διαφορετικά πλακίδια , τα δύο εξ αυτών είναι ίδια . Όλα στο σύνολο τους χαρακτηρίζονται από πλούσιο φυτικό διάκοσμο σε μπλε αποχρώσεις . Ακόμα ένα πλακίδιο λευκού βάθους με αποχρώσεις πράσινου χρώματος , με θεματική υπόσταση δύο ζωικών μορφών στο κέντρο . Στον εσωτερικό χώρο , πάνω από τις Βυζαντινές ορθομαρμαρώσεις , πλακίδια όπου φέρουν κόκκινες τουλίπες στη διακόσμηση τους .
Στην Ιερά Μονή Βατοπεδίου παρατηρούμε στην ανωδομή του Βυζαντινού κωδωνοστασίου ( κτίσμα 1427 ) , κεραμικά τα οποία είναι με λευκό βάθος ενώ ως διακοσμητικό θέμα παρουσιάζουν το ένα φύλλα saz , όπως προείπαμε φυτό από το Ιράν , μακρόστενο και κυρτό , με κόκκινα άνθη στο ενδιάμεσο και το άλλο πλακίδιο εικονίζει ένα αγγείο κλειστού τύπου , σαν ψηλή τσαγιέρα σε αποχρώσεις μπλε το οποίο περικλείεται από φυτικό διάκοσμο με κόκκινα άνθη . Υπάρχουν και σπασμένα θραύσματα τα οποία φυλάσσονται σε εδικό χώρο . Στην Ιερά Μονή Παντοκράτορος , είναι εντοιχισμένα στις πτέρυγες αλλά και στο καθολικό της Μονής . Εντοπίστηκε μια κεραμική φιάλη με πράσινο βάθος οπου φέρει φυτικό διάκοσμο και μυθοπλασματικές μορφές . Στην Ιερά Μονή Μεγίστης Λαύρας τοποθετήθηκαν στο καθολικό της Μονής . Διακοσμητικά πλακίδια με ελληνικές επιγραφές σε τιρκουαζ φόντο . Μεγάλη ποικιλία παρουσιάζει η Ιερά Μονή Κουτλουμασίου . Πρόκειται για πλακίδια , πιάτα , αγγεία εκ των οποίων τα περισσότερα από αυτά είναι εντοιχισμένα . Στην Ιερά Μονή Σίμωνος Πέτρας , αγγεία και πιάτα λευκού βάθους με κόκκινες τουλίπες .
Η περίπτωση του Αγίου Όρους , παραθέτει μια ποικιλία κεραμικών ειδών , μοναδική στον Ελλαδικό χώρο . Σε αυτή τη μοναδικότητα , κυριαρχεί ένα οξύμωρο σχήμα . Σε ένα θρησκευτικό πλαίσιο , πατερικής διαδοχής και παράδοσης , δεν εντάσσονται τα συγκεκριμένα αντικείμενα . Αν θυμηθούμε τον αρχικό σκοπό παραγωγής , ο οποίος ήταν η διακόσμηση και η χρήση τους σε Τζαμιά και αυτοκρατορική αυλή . Παρόλα αυτά , η τέχνη , αναγνωρίζεται στον αγιορείτικο χώρο και χρησιμοποιείται ως διακοσμητικό στοιχείο .
Φωτογραφικό υλικό παρατίθενται από την δημοσιευμένη έρευνα αλλά και τμήμα αυτής , στο βιβλίο του καθηγητή βυζαντινολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης , Πασχάλη Ανδρούδη , από το δικό του , προσωπικό αρχείο , έπειτα από την έρευνα που πραγματοποίησε .
Πηγές πληροφοριών : Πρακτικά , Πρώτο Διεθνές Επιστημονικό Εργαστήριο – 2016 – Θεσσαλονίκη 2021 Η πρώιμη Οθωμανική τέχνη και αρχιτεκτονική στην Ελλάδα 14ος – 16ος αιώνας . Πασχάλης Ανδρούδης , εκδόσεις Μπαρμπουνάκης Παπανικολάου Χρυσούλα Αρχαιολόγος – Ιστορικός Τέχνης
