Στα χρόνια της ελληνικής επανάστασης η Μακεδονία έχει να επιδείξει μεγάλα και εξαιρετικής σημασίας γεγονότα όπως η εξέγερση της Χαλκιδικής οι σφαγές της Θεσσαλονίκης και ο «ΧΑΛΑΣΜΟΣ της ΚΑΣΣΑΝΔΡΑΣ».
Η περιοχή του Αγίου Μάμαντος βρίσκεται κι αυτή στο επίκεντρο.
Στα 1821 η Χαλκιδική έλαβε μέρος στην ελληνική επανάσταση υπό την ηγεσία του Εμμανουήλ Παπά ο οποίος μετά την καταστροφή του καπετάν Χάψα στα Βασιλικά αποφασίζει να αμυνθεί με τους εναπομείναντες επαναστάτες στον ισθμό της Κασσάνδρας, ενισχυόμενος από τους οπλαρχηγούς των Πιερίων Διαμαντή, τον Λιακόπουλο της Θεσσαλίας καθώς και τον ντόπιο οπλαρχηγό Γιαννιό.
Η ευρύτερη περιοχή του Αγίου Μάμαντος αποτέλεσε κέντρο των τουρκικών επιχειρήσεων εναντίον των υπερασπιστών της Κασσάνδρας.
Περί τα τέλη του μηνός Ιουνίου 1821, ο διοικητής Θεσσαλονίκης Γιουσούφ Μπέης, με δύναμη 4500 ανδρών και τριών πυροβόλων, στρατοπεδεύει στον Άγιο Μάμα προκειμένου να επιτεθεί κατά των αμυνομένων στον ισθμό της Κασσάνδρας ή Πόρτες όπως ονομαζόταν επί Τουρκοκρατίας. Ο Μπαϊράμ πασάς, που είχε συγκεντρώσει ισχυρή δύναμη από την ανατολική Θράκη και την Καλλίπολη για την καταστολή της επανάστασης στη νότια Ελλάδα, έσπευσε προς βοήθεια του.
Αρχές Ιουλίου του ιδίου έτους ο Γιουσούφ επιχειρεί με συνεχείς εφόδους να καταλάβει τον ισθμό, αποτυγχάνει όμως με πολλές απώλειες και περιορίζεται να παρενοχλεί τους αμυνόμενους με μικροεπιθέσεις, βάλλοντας από μακριά και συγκεκριμένα από την περιοχή της λίμνης του Αγίου Μάμαντος την οποία χρησιμοποιεί ως χώρο εξορμήσεως, χωρίς όμως αποτέλεσμα.
Στις 18 Αυγούστου του 1821 με ένα πετυχημένο σχέδιο όλων των οπλαρχηγών και υλοποιούμενο από τον Διαμαντή, ένα τμήμα 700 Ελλήνων πολεμιστών αποβιβάζεται στον Άγιο Μάμαντα, παρασύρει σε παγίδα τον Γιουσούφ εντός της λίμνης επιτίθεται εναντίον των Τούρκων, στη μάχη των ελών, με αποτέλεσμα να φονευθούν πάνω από 300 Τούρκοι και να περιέλθουν στην κατοχή του Διαμαντή πολεμικές σημαίες και άφθονα πυρομαχικά.
Η καταστροφή του Γιουσούφ συνεχίσθηκε και από θαλάσσης με πυρά Ψαριανών πλοίων κατά του στρατοπέδου του.
Στην περιοχή του Αγίου Μάμαντος έγιναν σφοδρές συγκρούσεις με απώλειες και από τις δύο πλευρές. Η επανάσταση έληξε με το ολοκαύτωμα της Κασσάνδρας από τον πασά Μεχμέτ Εμίν το Νοέμβριο του 1821. Το χωριό καταστράφηκε ολοσχερώς οι κάτοικοι του το εγκατέλειψαν.
Στην αναφορά του ο Μπαϊράμ Πασάς, μεταξύ άλλων, με μια απίστευτη για κορυφαίο αξιωματούχο κυνικότητα, γράφει: « …Ούτω, εκτελών το υψηλόν αυτού πρόσταγμα… επέδραμον μετά του γενναίου στρατού μου κατά των περιοχών Καλαμαριάς, Παζαρούδας, Σιδηρόπορτας, Πολυγύρου, Κασσάνδρας, Κίτρους και Κατερίνης, ένθα, καταπολεμήσας τους απίστους τούτους, εξόντωσα και απήλειψα από του προσώπου γης 42 πόλεις και χωρία αυτών, αυτούς μεν τους ιδίους διεπέρασα εν στόματι ρομφαίας, τας γυναίκας και τα τέκνα των εξηνδραπόδισα, τα υπάρχονά των διένειμα μεταξύ των πιστών νικητών, τας εστίας δε αυτών παρέδωσα εις το πυρ και την τέφραν, ώστε ούτε φωνή αλέκτορος να ακούηται πλέον εις αυτάς…».
Και αυτά τα έγραψε ο Μπαϊράμ πριν τον «Χαλασμό».
Όσοι επέστρεψαν στον Άγιο Μάμα βρίσκονταν σε τέτοια ένδεια, ώστε τους απάλλαξαν από τους φόρους του έτους 1822 και τους έδωσαν ζώα και σπόρο.
Σύμφωνα με την αφήγηση του αυτόπτη μάρτυρα των γεγονότων Γερο-Αργυρού ακόμη και μετά από χρόνια οι κάτοικοι του χωριού ανακάλυπταν στον κάμπο και στα βούρλα του τσαϊριού ανθρώπινα οστά.
Η ονομασία της τοποθεσίας «Βρωμαλκής» (αλυκή που βρωμάει), στα σύνορα με τη σημερινή Νέα Ποτίδαια, από την πλευρά του Θερμαϊκού κόλπου, οφείλεται στην δυσοσμία που ανέδιδαν τα πτώματα της μάχης που διεξήχθη εκεί στα 1821.
Κατά την παράδοση, οι κάτοικοι που επέστρεψαν, όταν ένιωσαν ασφαλείς, διοργάνωσαν μνημόσυνο για τους νεκρούς, προφανώς στην κοντινή εκκλησία του Αγίου Μάμαντος, την οποία αναφέρει ο Γάλλος Πρόξενος E. Cousinery ήδη από το 1793.
Αν τηρήθηκε η ορθόδοξη συνήθεια του ετήσιου μνημοσύνου, τότε προσεγγίζει πολύ χρονικά στον εορτασμό της μνήμης του Αγίου (18 Αυγούστου η μάχη και 2 Σεπτεμβρίου η μνήμη του Αγίου). Ακόμη, δεν πρέπει να παραβλέψουμε ότι το Βατοπεδινό μετόχι του Αγίου Μάμαντος ( ο σημερινός Γεωργικό Σταθμός ) γειτνιάζει με την εκκλησία του Αγίου και η πρωτοβουλία για τα μνημόσυνο ίσως να προήλθε από αυτό.
Ο συνδυασμός της χριστιανικής συνήθειας του μνημοσύνου και ο λαϊκός φόβος των ψυχών «φαντασμάτων» και του εξευμενισμού τους ίσως επέφερε την ανοχή των Τούρκων.
Τα ιστορικά στοιχεία προέρχονται από: «ΤΟ ΧΩΡΙΟ ΑΓΙΟΣ ΜΑΜΑΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ» του Δημήτρη Κουρμπέτη, Ο ΑΓΙΟΣ ΜΑΜΑΣ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ ΚΑΙ Η ΠΕΡΙΞ ΠΕΡΙΟΧΗ του Στυλιανού Κυρίμη, ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ: Από το 1821 ως σήμερα του Γιώργου Ζωγραφάκη
γράφει η Ελένη Πασχαλάκη
